Kanon literatury wspomnieniowej Żydów polskich
Polska od czasów późnego średniowiecza do czasów Zagłady była obszarem, na którym rozwijała się jedna z największych i najbardziej dynamicznych społeczności żydowskich. W szczytowym okresie, który obejmuje nasz projekt, zamieszkiwało ją ok. 80% ogólnej liczby Żydów na świecie. Poprzez stulecia kultura żydowska zakorzeniła się na terenach polskich i stała się ich integralnym elementem, pozostając w nieustającej osmozie z kulturą polską, często stając się jej nieodłączną częścią. Dzieje Żydów polskich są integralną częścią historii Polski. Żydzi uczestniczyli w tych samych procesach dziejowych, które dotyczyły i innych, nieżydowskich Polaków, czuli się i byli polskimi obywatelami, zasiadali w polskim sejmie, w radach miasta, niektóre ich dzieła literackie stanowią istotną część polskiego kanonu. Żydzi polscy wnieśli swój wkład do polskiego dziedzictwa narodowego, a jednocześnie wprowadzali elementy kultury polskiej do partykularnie rozumianej kultury żydowskiej. Ze względu na tę wielowiekową wspólną historię żydowska literatura powstała na ziemiach polskich zasługuje na traktowanie jej jako ważnej części heterogenicznie rozumianego dziedzictwa narodowego Polski. Literatura dokumentu osobistego pozostaje szczególnie istotnym elementem tego dziedzictwa, ponieważ stanowi medium pomiędzy historią a pamięcią, pomiędzy doświadczeniem zbiorowym a losem jednostkowym. Rozumienie polskiej kultury narodowej bez uwzględnienia tego ważnego korpusu tekstów jest po prostu niepełne.
Braku możliwości odwołania się polskiego badacza do literatury autobiograficznej Żydów nie rozwiąże przekład i wydanie jednej czy dwóch pozycji, dlatego wysiłkiem tłumaczy ze wszystkich ośrodków studiów żydowskich w Polsce pod kierunkiem Katedry Judaistyki Uniwersytetu Wrocławskiego we współpracy z Muzeum Żydów Polskich POLIN i Wydawnictwem Naukowym PWN w latach 2018 – 2022 przełożony zostanie i opublikowany w ramach grantu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki kanon literatury wspomnieniowej Żydów polskich, obejmujący 28 tomów.

Celem tego interdyscyplinarnego projektu jest udostępnienie w polskim przekładzie kanonu żydowskiej literatury wspomnieniowej jako jednego z niezwykle ważnych, a niemal nieznanych źródeł do dziejów społecznych i dziejów kultury, obyczaju, religii ziem polskich. Choć literatura egodokumentu to jedno z najważniejszych źródeł w interdyscyplinarnych badaniach historyczno-społecznych, kulturowych, czy literaturoznawczych, żydowska literatura wspomnieniowa z ziem polskich (definiowanych tu jako obszar dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów) jest niemal nieznana polskiemu czytelnikowi, i to nie tylko w kręgach popularnych, ale również badaczom przeszłości Polski. Dzieje się tak ze względu na słabą dostępność niektórych z ważnych tekstów wspomnieniowych Żydów polskich, ale przede wszystkim ze względu na barierę językową. Skutkiem tego badacze historii Polski nie znają na przykład jednego z ważnych dzienników pisanych w Warszawie w trakcie powstania listopadowego, żydowskiego punktu widzenia na rozbiory czy jednego z najlepszych opisów obyczaju chłopów poleskich w połowie XIX wieku.
Zadaniem serii tłumaczeń najważniejszych tekstów literatury wspomnieniowej Żydów polskich jest wprowadzenie tych niezwykle istotnych źródeł do polskiego obiegu naukowego i literackiego oraz zintegrowanie tego korpusu z obecną wiedzą na temat historii i kultury Polski.

Kryteria doboru materiału:
Kultura Żydów polskich miała na przestrzeni dziejów heterogeniczny charakter i założeniem projektu jest uwzględnienie i pokazanie tej różnorodności.
Kanon i jego poszerzanie: W projekcie uwzględnione zostaną dzieła kanoniczne, czyli te, które już rozpoznane zostały jako istotne i funkcjonują w obiegu badawczym i czytelniczym, ale nie w języku polskim (np. pamiętniki warszawskiego właściciela kawiarni Jechezkiela Kotika, którego wspomnienia dostępne są w jidysz, po hebrajsku, angielsku i rosyjsku, ale nie po polsku). Jednak zdecydowana większość planowanych tłumaczeń to wspomnienia, które nie były jeszcze przełożone na żaden język (np. fundamentalny tekst Abrahama Gottlobera), a są też takie, które pozostają do dzisiaj w rękopisach (np. Diwrej bina, pamiętnik XVIII-wiecznego kupca Dow Bera Birkenthala z Bolechowa, wspomnienia Adele von Mieses, czy dzienniki Sary Szenirer, ważnej reformatorki religijnej z Krakowa). Niektóre z nich funkcjonują w obiegu języka oryginału, a nawet stały się dziełami kanonicznymi, jednak wiele zostało zapomnianych pomimo wartości poznawczych i literackich, jakie ze sobą niosą. Wybrani autorzy prezentują różne warstwy społeczne, są wśród nich zarówno kobiety jak i mężczyźni, osoby o różnym typie i stopniu wykształcenia, religijności i osadzenia w tradycyjnej kulturze żydowskiej, mieszkańcy wielkich miast i małych miasteczek, osoby znane i takie, które nie wyróżniały się czymś szczególnym, ale ich wspomnienia dostarczają wielu ważnych informacji z zakresu obyczajowości i historii życia codziennego, a niekiedy bezcennych informacji o wielkich wydarzeniach historycznych, w których przyszło im uczestniczyć (np. zupełnie nieznane polskim historykom wspomnienia Ja’akowa Lewina z powstania listopadowego). Szczególnie cenny korpus tekstów stanowią wspomnienia i pamiętniki Żydówek, z tego względu, że historia kobiet bardzo często nie jest reprezentowana w dokumentach archiwalnych i to właśnie literatura autobiograficzna pozwala odtworzyć w dużej mierze zapomniany, zagubiony świat różnorakiej aktywności Żydówek na terenach Polski. Na przykład: wspomnienia Pauliny (Pesele) Wengeroff, Memoiren einer Grossmutter, Bilder aus der Kulturgeschichte der Juden Russlands im 19 Jahrhundert, pierwsze wydanie: Berlin: Verlag von M. Poppelauer, t.1. 1908, t. 2.1910. zawierające opis życia żydowskiej klasy średniej od pierwszej połowy XIX wieku po początek wieku XX, czy Hindy Bergner, In di lange winternecht – miszpoche zichrojnes [W długie zimowe noce – wspomnienia rodzinne], napisane pod koniec lat 30-tych, opublikowane w Montrealu w 1947 r., w których autorka przedstawia zwyczaje związane ze swataniem, ślubem, edukacją dziewcząt, stylem ubierania, prowadzenia domu, a także sprawy związane z kontaktami międzykulturowymi; czy wreszcie Zichrojnes fun a jidiszer rewolucjonerin [Wspomnienia żydowskiej rewolucjonistki], wydane w Buenos Aires w 1954 r. autorstwa słynnej syjonistki i feministki Puy Rakowskiej, której wspomnienia stanowią ważne źródło do dziejów syjonizmu, organizacji kobiecych i systemu żydowskiej edukacji w Polsce, a także ważne ogniwo w badaniach nad feminizmem i historią Warszawy oraz centralnej Polski w końcu XIX i na początku XX wieku. Fascynującym, wciąż niedostatecznie przebadanym zagadnieniem, pozostaje kwestia dynamiki różnic między autobiografiami kobiet i mężczyzn żydowskich. Nadal aktualne jest poszukiwanie odpowiedzi na pytania: w jakiej mierze kierują nimi inne motywacje spisywania historii swego życia, czy płeć kulturowa wpływa na formę i język zapisu1, czy, używając pojęcia stosowanego przez Trev Lynn Broughton2, możemy mówić o żydowskiej autogynografii? Choć pytania te w dużej mierze pozostają otwarte, niewątpliwym jest, że dla polskich badaczek/badaczy feministycznych teksty autobiograficzne Żydówek są źródłem nie do przecenienia, pozwalającym uniknąć etnocentryzmu i wiążącym się z nim redukcjonizmu w opisie sytuacji i roli kobiet w heterogenicznie pojmowanych dziejach Polski.
Dobór pamiętników przewidzianych do wydania ma zapewnić serii jako całości reprezentatywność uwzględniającą różnorodność doświadczeń i postaw, dlatego bardzo istotne jest, aby tę inicjatywę rozpatrywać nie w tylko kontekście wartości pojedynczych dzieł, ale ich miejsca w całej serii, pośród i w relacji z innymi pozycjami.
Język: Jedną z cech specyficznych kultury żydowskiej jest jej wielojęzyczność. Ważnym założeniem projektu jest uwzględnienie dzieł w różnych językowach, a co za tym idzie z różnych obszarów i obiegów kulturowych. Społeczność żydowska żyjąca przez wieki na ziemiach polskich nie była jednorodna kulturowo, dzieliła się na grupy w zależności od: terenu zamieszkania i używanego dialektu (np. Litwacy, Żydzi galicyjscy itd.), projekt będzie uwzględniał to zróżnicowanie. Projekt uwzględni też zjawisko stopniowej akulturacji i pojawienie się w obiegu kultury żydowskiej języków większościowych: polskiego, niemieckiego i rosyjskiego.
Geografia: Kolejne kryterium to reprezentatywność geograficzna. W korpusie znajdą się dzieła pisane przez Żydów z centralnej Polski, Wielkopolski, Galicji, Wołynia, Podola, Polesia, Ukrainy, Białorusi i Litwy, a więc wszystkich ziem dawnej Rzeczypospolitej. Przy wyborze nie kierowaliśmy się miejscem ich powstania, lecz obszaru, którego dotyczą, a wybór dokonywany był w taki sposób, aby uwzględnić dzieła, które mają odniesienie do szeroko rozumianych obszarów, historii i kultury polskiej tych ziem.
Kultura: W projekcie reprezentowane są dzieła obejmujące nie tylko wszystkie języki i regiony Żydów polskich, ale też różne grupy kulturowe, religijne czy polityczne. Wśród autorów znajdują się przedstawiciele różnych nurtów judaizmu (chasydzi, misnagdzi, maskile, Żydzi świeccy, przedstawiciele ortodoksji i nurtów liberalnych), preferencji politycznych (bundowcy, syjoniści, agudowcy, liberałowie, konserwatyści, ugodowcy itd.), czy opcji kulturalnych. Korpus ma odzwierciedlać tę różnorodność.
Czas: W projekcie uwzględniamy dzieła od najstarszych rabinicznych tekstów para-pamiętnikarskich z początku XVII wieku aż po prace powstałe w połowie XX wieku. Szczególny nacisk został położony na należyte uwzględnienie literatury dawnej, z XVIII i pierwszej połowy XIX wieku, która w polskich studiach żydowskich jest często marginalizowana. Naturalną cezurą końcową jest Zagłada i jej bardzo bogata literatura wspomnieniowa. Tzw. literatura Zagłady stanowi naszym zdaniem część odrębnej całości, stosunkowo dobrze reprezentowanej w języku polskim. Nie znaczy to jednak, że w naszym wyborze nie znajdują się teksty powstałe po II wojnie światowej, na których kształt zawsze ma wpływ świadomość bądź doświadczenie Zagłady. Nacisk położyliśmy jednak na teksty, które opisują życie żydowskie przed Zagładą. Najwcześniej powstały tekst znajdujący się w naszym kanonie pochodzi z roku 1613, najpóźniejszy zaś jest z 1955 roku.

Zasady przygotowania:
Wybrane teksty zostaną przełożone z krytycznego wydania oryginału, a wszędzie tam, gdzie wydanie krytyczne oryginału jest niedostępne, a oryginalny rękopis lub/i wcześniejsze wydania istnieją i się zachowały – wersja tekstu zostanie uwzględniona z rękopisem, pierwszym wydaniem i najlepszą edycja uwzględniającą wolę autora. Tekst tłumaczenia zostanie starannie adnotowany (szczególną uwagę poświęcimy wyjaśnieniom kontekstu historycznego, kulturalnego, obyczajowego i religijnego). Dodatkowo, każdy tom zostanie poprzedzony obszernym wstępem omawiającym biografię autora, historię tłumaczonego dzieła i jego kontekst historyczny, kwestie edytorskie, genologiczne, językowe, stylistyczne itd. Modelem opracowania jest seria Biblioteki Narodowej wydawana przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Metodologicznie, opracowania posłużą się narzędziami edytorskimi i translatorskimi, skupią się na klasycznej analizie filologicznej (od genologii i filiacji tekstu po analizę stylistyczną) i historycznej krytyce źródła. W części analityczno-interpretacyjnej odwołają się zapewne do szerokiej gamy współczesnych metodologii literaturoznawczych i humanistycznych, od narzędzi strukturalnych po postkolonializm.
Teksty te będą zapewne bezcennym źródłem w pracach badawczych polskich historyków, kulturoznawców, filologów, socjologów, stworzą również kanoniczny zasób źródłowy dla coraz żywiej rozwijających się w Polsce studiów żydowskich. Ponadto, seria będzie mogła być wykorzystywana w szeroko rozumianej edukacji humanistycznej, na różnych jej poziomach, a wiele tekstów atrakcyjnych literacko wzbogaci polski obieg literacki. Integracja zespołu polskich tłumaczy z języków żydowskich, jaka nastąpi w czasie trwania projektu, przyczyni się do rozwoju sztuki translatorskiej i przekładoznawstwa w Polsce oraz pomoże wypracować wciąż nieustalone standardy w zakresie tłumaczeń z języka hebrajskiego i jidysz.