A

afikoman / afikojmen (hebr. miszn. ‘deser’, ‘smakołyk’ z grec., prawdopobnie od wyrażenia epi kōmon, będącego wezwaniem do hucznej zabawy w formie korowodu, urządzanej po uczcie) – kawałek macy odłamany i odłożony na początku wieczerzy sederowej, aby go spożyć po świątecznym posiłku. Symbolizuje ofiarę z baranka składaną w Świątyni Jerozolimskiej w święto *Pesach. Mięso ofiarne spożywano w domach w czasie uczty sederowej. Wśród Żydów aszkenazyjskich utrwalił się zwyczaj, że ojciec może ukryć afikoman i dzieci muszą go odnaleźć, mogą też go wykraść i zażądać okupu. Afikoman, podobnie jak w starożytności mięso baranka, należy spożyć przed północą i po nim nie wolno już niczego jeść. Każdy uczestnik sederu powinien spożyć afikoman wielkości co najmniej oliwki.

alija (hebr. ‘wstępowanie, wznoszenie się’) – (1) in. alija la-Tora (‘wstąpienie do Tory’), uznawane za wielki zaszczyt wezwanie do publicznego odczytania fragmentu *Tory. Pierwszeństwo przysługuje osobie należącej do rodu kapłanów, potem lewitów, a później pozostałym członkom gminy. W ortodoksyjnych synagogach kobiety nie są wzywane do czytania Tory; (2) emigracja do Ziemi Izraela.

alilat dam / aliles-dam (hebr. ‘oszczerstwo krwi’) – bezpodstawne oskarżenia Żydów o mord rytualny, opierające się na założeniu, że do wypełnienia obrzędów religijnych potrzebują chrześcijańskiej krwi (w szczególności dziecięcej).

Arbaa turim (hebr. ‘Cztery kolumny/rzędy’) – kodeks halachiczny porządkujący normy religijnego prawa żydowskiego w społeczności diaspory, ułożony przez Jaakowa ben Aszera (1269 [1280]? – ok. 1343).

aron ha-kodesz / ornkojdesz (hebr. ‘święta arka’) – miejsce w/przy ścianie wschodniej synagogi, w którym przechowuje się zwoje *Tory, może mieć ono postać zabudowanej wnęki lub wolnostojącej szafy.

Aszkenaz – biblijne imię i etnonim odnoszone w średniowieczu do społeczności żydowskich na ziemiach francusko-niemieckich. Od XV–XVI w., w wyniku migracji Żydów aszkenazyjskich na wschód, nazwa Aszkenaz obejmowała również Czechy, Morawy i Rzeczpospolitą Obojga Narodów.

Ata bechartanu /Ato bechartonu (hebr. ‘ty nas wybrałeś [ze wszystkich narodów]’) – modlitwa odmawiana podczas wszystkich świąt opisanych w Torze.

B

baal ha-bajit / balebos (hebr. ‘pan domu’) – określenie bogatszych żydowskich kupców, mieszczan lub właścicieli własnych sklepów czy innego rodzaju przedsiębiorstw.

baal kore / bal-kojre (hebr. ‘mistrz czytający’), in. baal kri’a / bal krie (hebr. ‘mistrz czytania’) – lektor, osoba dobrze znającą język hebrajski i zasady kantylacji, co pozwalało jej na czytanie Tory podczas nabożeństw w synagodze.

baal szem (hebr. ‘mistrz [Świętego] imienia’) – tytuł, którym zazwyczaj określano cudotwórców i uzdrowicieli wykorzystujących w swej działalności święte imiona, amulety oraz remedia ludowe. Tytuł ten nadano Izraelowi ben Eliezerowi (zm. 1760), założycielowi chasydyzmu, znanemu również jako Beszt – akronim od Baal Szem Towa (dodanie słowa „Tow” [dobry] nie ma tu szczególnego znaczenia, gdyż wiele innych osób nosiło taki tytuł).

babiniec (hebr. ezrat naszim ‘dziedziniec kobiet’; jid. wajberszul ‘kobieca synagoga’) – polska nazwa pomieszczenia przeznaczonego w synagodze dla modlących się kobiet, tradycyjnie odgrodzonego od głównej, męskiej sali modlitewnej. W części synagog babiniec ma formę otwartego podłużnego balkonu wewnątrz sali modlitw.

bachur / bocher (hebr. ‘młodzieniec, młody mężczyzna’, ‘kawaler’) – określenie młodego nieżonatego mężczyzny, z czasem odnoszone do studenta jesziwy.

badchen albo marszalik (z hebr. ‘żartowniś’) – mistrz ceremonii ślubnej; badchen deklamował improwizowane rymy, czasem śmieszne, czasem wręcz wulgarne, a innym razem, zależnie od sytuacji, smutne i tkliwe.

bar micwa (hebr., dosł. ‘syn przykazania’) – uroczystość uzyskania przez chłopca rytualnej pełnoletności w wieku 13 lat, a także sam chłopiec, który od tego momentu jest zobowiązany do przestrzegania 613 przykazań, ponosi odpowiedzialność za swoje czyny, a zatem i za grzechy, poza tym jest wzywany do czytania publicznie *Tory i może być liczony do minjanu (kworum modlitewnego liczącego 10 mężczyzn).

Baruch sze-ptarani / Borech szeptorani (hebr. ‘błogosławiony niech będzie ten, który mnie uwolnił’) – błogosławieństwo wypowiadane przez ojca nad synem w dniu jego bar micwy, kiedy zgodnie z prawem żydowskim syn staje się pełnoprawnym członkiem wspólnoty wyznawców. Tymi słowami ojciec dziękuje za wyzwolenie go od odpowiedzialności za „tego [chłopca]”. Źródłem błogosławieństwa jest midrasz Be-reszit raba.

bedekens (jid. ‘nakrywać’) – ceremonia zakrycia welonem twarzy panny młodej przez pana młodego tuż przed uroczystością zaślubin.

belfer (jid. z niem. Behelfer ‘pomocnik’) – pomocnik nauczyciela w chederze, tradycyjnej żydowskiej szkole religijnej.

bejt-din / bejs-din (hebr. ‘dom sądu’) – tradycyjny żydowski sąd rabinacki składający się zwykle z trzech sędziów. Każda gmina żydowska ma swój bejt-din, orzekający w sprawach rytualnych i cywilnoprawnych regulowanych przykazaniami i przepisami *halachy. W ortodoksyjnych gminach kobiety nie mogą być członkiniami bejt-dinu.

bejt midrasz / besmedrasz (hebr. ’dom nauki’) – pomieszczenie łączące funkcję miejsca modlitwy, jak i nauki, studiowania *Tory przez dorosłych mężczyzn oraz studentów *jesziw – wyższych szkół talmudycznych dla nieżonatych mężczyzn.

bima (hebr. ‘podwyższenie’) – podwyższone miejsce w centrum synagogi, z którego kantor prowadzi modły.

brit / bris (jid. bris, brismile, od hebr. brit mila, dosł. ‘przymierze obrzezania’, przenośnie: ‘znak przymierza’) – odbywający się ósmego dnia życia chłopca obrzęd usunięcia napletka na znak przymierza zawartego między Bogiem a Abrahamem.

C

cadyk (hebr. ‘sprawiedliwy’) – przywódca i charyzmatyczny przewodnik duchowy grupy chasydzkiej, nazywany zwykle w jidysz rebe, a po hebrajsku admor; wiara w cudowną moc cadyków stanowiła jeden z najważniejszych elementów ideologii chasydyzmu.

Cene u-rene (hebr. Ceena u-reena, ‘wyjdźcie i spójrzcie’) – popularne dzieło dydaktyczne w jidysz autorstwa Jaakowa ben Icchaka Aszkenazego z Janowa, nazywane potocznie „Biblią kobiecą”, prezentujące w formie prostych przypowieści komentarze midraszowe do cotygodniowego czytania z Tory. Dzieło to stało się bardzo popularne, zwłaszcza wśród kobiet, ze względu na swój styl oraz charakter. Po raz pierwszy ukazało się pod koniec XVI w. i od tamtej pory miało ponad 200 wydań. Czytanie go w *szabat stało się powszechnym zwyczajem wschodnioeuropejskich Żydówek.

chalica (hebr. ‘ściąganie [obuwia]’) – obrzęd, dzięki któremu wdowa zostaje zwolniona z wykonania prawa lewiratu, czyli obowiązku poślubienia brata zmarłego bezdzietnie męża, i zyskuje prawo do ponownego małżeństwa. Zaczyna się od oświadczenia brata zmarłego męża, że nie chce jej poślubić. Następnie kobieta rozwiązuje jego prawy sandał, spluwa przed mężczyzną i wypowiada formułę: „[T]ak postępują z człowiekiem, który nie odbudowuje domu brata swojego! I nadanym mu będzie przydomek w Izraelu: »dom bosego«” (Pwt 25:9–10).

chała (hebr. chala, etymologia niepewna, termin pierwotnie mógł oznaczać dziurkowane lub okrągłe pieczywo, jid. chale) – w starożytności rodzaj pieczywa układanego w Świątyni jako chleb pokładny lub składanego w darze kapłanom jako ofiara z pierwocin. Później: rodzaj białego pieczywa drożdżowego, spożywanego w czasie szabatu i świąt. Może przybierać rozmaite kształty w zależności od święta. Chała przygotowana na szabat ma postać warkocza uplecionego zazwyczaj z 6 kawałków ciasta. Na stole szabatowym powinny znaleźć się przynajmniej dwie chały symbolizujące podwójną, świąteczną porcję manny daną Izraelitom na pustyni przez Boga. Chala to również nazwa jednej z trzech micw kobiecych, która nakłada obowiązek oddzielenia kawałka z ciasta przygotowanego na szabatową chałę i spalenia go na pamiątkę ofiar składanych niegdyś w Świątyni.

Chanuka / Chanike (hebr. ‘poświęcenie’) – zimowe święto upamiętniające cud oczyszczenia Świątyni Jerozolimskiej w czasie wojen machabejskich w II w. p.n.e.

chasyd (hebr. ‘pobożny’) – zwolennik chasydyzmu, pietystycznego, ekstatyczno-mistycznego ruchu religijny powstałego wśród Żydów Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVIII w.

chasydyzm (hebr. chasidut ‘pobożność’) – pietystyczny, ekstatyczno-mistyczny ruch religijny zrodzony wśród Żydów Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVIII w., w XIX w. stał się dominującą formą religii na niektórych obszarach wschodnioeuropejskiego osadnictwa żydowskiego.

chazan (hebr., etymologia niepewna) – współcześnie w judaizmie rabinicznym termin chazan oznacza kantora (często z wykształceniem muzycznym), zajmującego w synagodze miejsce przy pulpicie przed *aron ha-kodesz i prowadzącego modły.

cheder / chejder (z hebr. ‘pokój, sala’) – podstawowa religijna szkoła żydowska, do której uczęszczali przede wszystkim chłopcy w wieku 3–4 lat do bar micwy (13 lat). Zajęcia mogły odbywać się w pomieszczeniach przy synagodze lub w prywatnym mieszkaniu nauczyciela. W XIX w., ze względu na swe archaiczne techniki pedagogiczne i nienauczanie wiedzy świeckiej, stały się przedmiotem ostrej krytyki społecznej.

cheder metukan / chejder mesukn (hebr. ‘cheder zreformowany’) – powstające od końca XIX w. chedery, na początku w litewskim obszarze judaizmu, a więc w przyszłych północno-wschodnich województwach II Rzeczypospolitej, rozszerzające program nauczania o podstawowe nauki świeckie, w tym nauczanie języka nowohebrajskiego, nieraz także o elementy krytyki biblijnej. Do tego rodzaju chederów częściej uczęszczały również dziewczęta.

cherem (hebr. ‘wykluczenie, klątwa’) – klątwa skutkująca wykluczeniem ze społeczności żydowskiej, którą nakładano na osoby dopuszczające się najpoważniejszych wykroczeń religijnych. Cheremem piętnowano między innymi wolnomyślicieli oraz maskili.

chewra kadisza (hebr. i aram. ‘święte stowarzyszenie’) – dobrowolne bractwo religijne, które dopełniało wszelkich obowiązków przy zmarłym. Należały do nich rytualne oczyszczenie ciała, przygotowanie całunów, ceremonia pogrzebowa oraz pochówek. Bractwo pogrzebowe było integralną częścią każdej gminy żydowskiej, a w jego skład wchodzili najbardziej szanowani obywatele, w tym rabin. Było najbardziej prestiżowym i bogatym stowarzyszeniem w gminie.

chol ha-moed / chalemojd (hebr. ‘świecka część święta’) – dni powszednie między pierwszym a ostatnim dniem siedmiodniowego lub – w zależności od miejsca obchodzenia – ośmiodniowego święta Pesach oraz siedmiodniowego święta Sukot, w czasie których dozwolone jest wykonywanie niektórych prac. Na te dni przewidziane są dodatkowe modlitwy, ponadto przez cały Pesach zakazane jest spożywanie chamecu, a przez cały okres Sukot posiłki zjada się w kuczkach.

Chowot ha-lewawot (hebr. ‘obowiązki serc’) – dzieło filozoficzno-etyczne autorstwa Bachii ibn Pakudy (Hiszpania, XI w.) poświęcone temu, w jaki sposób spełniać obowiązki wobec Boga.

Chumesz (jid., z hebr. chamesz’pięć’) – Pięcioksiąg, pierwsza część Biblii hebrajskiej.

chupa (hebr. ‘ baldachim’) – baldachim, pod którym staje para nowożeńców w czasie ceremonii ślubu.

cicit / cices (hebr. ‘frędzle’) – plecione frędzle przymocowane w czterech rogach *tałesu, czyli szala modlitewnego, lub małego tałesu (talit katan) noszonego przez mężczyzn pod wierzchnim ubraniem.

cymes (jid., z niem. zum essen ‘do jedzenia’) – danie z duszonych lub smażonych warzyw i owoców, zwykle marchwi, śliwek i dyni, podawane w *szabat lub podczas świąt.

czulent (jid., od starofranc. chalant ‘to, co ciepłe’) – popularna szabatowa potrawa z mięsa, fasoli, cebuli i innych składników dodawanych w zależności od lokalnej lub rodzinnej tradycji. Cechą tej potrawy jest wzrost walorów smakowych przy długim trzymaniu w nagrzanym piecu oraz dobre trzymanie ciepła, co wiąże się z zakazem rozpalania ognia w szabat.

D

dajan (hebr. ‘sędzia’) – sędzia sądu rabinicznego, niższy urzędnik administracji rabinicznej zajmujący się rozstrzyganiem prostszych spraw podlegających jurysdykcji żydowskiego prawa rabinicznego.

dajcz (jid. i hebr. rabiniczny ‘Niemiec’) – termin ten odnosi się do osoby ulegającej wpływowi nowoczesnych prądów, ówcześnie utożsamianych z nowoczesną niemiecką kulturą i stylem życia. Wyrażeniem tym tradycyjni Żydzi określali również maskilów.

dintojra (z hebr. din Tora ‘sąd Prawa’) – sąd rabinów orzekający na podstawie żydowskiego prawa religijnego. W XX w. termin wszedł do języka polskiego z gwary przestępczej jako nazwa krwawej zemsty wyrównującej porachunki.

drosze geszank (jid. ‘prezent za kazanie’) – podarunek za wygłoszenie kazania. Słowo to określało również prezenty, które młoda para otrzymywała od gości weselnych, rzekomo jako opłatę za kazanie wygłoszone przez pana młodego.

dybuk (hebr. ‘przylgnięcie’) – nawiedzenie ciała osoby żyjącej przez duchy zmarłych lub siły demoniczne. Zjawisko dybuka – zarówno w społeczeństwie żydowskim, jak i nieżydowskim uważano powszechnie za formę szaleństwa. Większość opowieści o dybukach z Europy Wschodniej powstała w kręgach chasydzkich.

dzięsiąty tewet (hebr. Asara be-Tewet) – tewet to przypadający na grudzień/styczeń czwarty miesiąc w kalendarzu żydowskim, a dziesiąty w kalendarzu liturgicznym. W dniu 10 tewet tradycyjnie się pości od świtu do zmierzchu dla upamiętnienia rozpoczęcia oblężenia Jerozolimy przez babilońskiego władcę Nabuchodonozora (2 Krl 25,1–4).

E

Ejn Jaakow – zbiór legend talmudycznych z komentarzem Jaakowa Ibn Chabiba (XV w.), zawdzięczający popularność i liczne wydania prostocie stylu i treści. W wielu społecznościach istniały specjalne towarzystwa zajmujące się jego studiowaniem. Powszechnym zwyczajem było również studiowanie tej księgi w synagogach, indywidualnie bądź w grupach.

F

filakterie (hebr. tefilin, etymologia niepewna, pierwotnie słowo oznaczało prawdopodobnie rodzaj amuletu lub opaski) – rytualne skórzane pojemniki zawierające cztery ekscerpty *Tory, umieszczane na czole i lewym ramieniu w czasie modlitwy porannej w dni powszednie.

G

gabaj / gabe (hebr. ‘kolektor’) – urzędnik odpowiedzialny za utrzymanie porządku w synagodze, pobór opłat i administrację majątkiem synagogi. Pojęcie może również oznaczać pomocnika cadyka oraz funkcjonariusza gminy żydowskiej odpowiedzialnego za sprawy porządkowe.

gaon (hebr. ‘wspaniałość’, ‘chluba’) – tytuł nadawany uczonym, którzy stali na czele babilońskich akademii talmudycznych w Surze i Pumbedicie w VI do XI w. n.e. W czasach nowożytnych honorowy tytuł przysługujący wybitnym rabinom, w szczególności przewodniczącym, czyli rektorom jesziw, analogiczny do tytułu „magnificencja” lub „ekscelencja”. W okresie późniejszym też w znaczeniu – geniusz.

Gemara (aram. ‘zakończenie’) – aramejskojęzyczna część *Talmudu, zawierająca komentarze, objaśnienia do *Miszny.

golem (hebr. ‘nieforemna/surowa masa’) – bezrozumna istota powoływana do życia za pomocą magii; temat licznych legend żydowskich, z których najbardziej znana przypisuje stworzenie golema rabinowi Jehudzie Loewowi Becalelowi (Maharalowi) z Pragi.

H

hagada (hebr. ‘opowiadanie’) – narracyjna część literatury rabinicznej, nieodnosząca się do kwestii halachicznych.

halacha (hebr. ‘podążanie’, ‘postępowanie’) – całość prawa religijnego judaizmu, przede wszystkim zawartego w tradycji rabinicznej; w węższym znaczeniu halacha oznacza określoną normę tego prawa.

Haman – jedna z głównych postaci biblijnej Księgi Estery, w kulturze żydowskiej symbol wroga, prześladowcy Żydów.

haskala (hebr. ‘oświecenie, oświata’) – powstały w latach siedemdziesiątych XVIII w. w Niemczech, a od początku XIX w. popularny w Europie Wschodniej ruch społeczny i ideologia wywodzące się z prądów europejskiego oświecenia, propagujące modernizację społeczności żydowskiej przy zachowaniu kulturowej odrębności opartej na Biblii i nowoczesnej literaturze hebrajskiej.

hawdala / hawdole (hebr. ‘oddzielenie’, ‘rozróżnienie’) – nazwa ceremonii i modlitwy odmawianej przed zachodem słońca w sobotę na zakończenie szabatu lub między szabatem a przypadającym po nim świętem. Stanowi symboliczne oddzielenie czasu świętego od powszedniego.

hekdesz (hebr., dosł. ‘uświęcenie’, ‘rzecz uświęcona’) – pierwotnie: obiekt przeznaczony wyłącznie do celów sakralnych, w szczególności grunty i zabudowania należące do Świątyni Jerozolimskiej; w czasach potalmudycznych: nieruchomość przeznaczona na cele dobroczynne lub do realizacji innych powinności religijnych, również instytucja nią zarządzająca, zwłaszcza przytułek dla ubogich, chorych, starców, opłacany ze środków gminy.

I

iwretajcz (jid., od hebr. iwri ‘hebrajski’ oraz jid. tajcz ‘jidysz’) – dawne określenie jidysz jako języka przekładu świętych ksiąg i języka pomocniczego w nauce i interpretacji, stąd: tajczn ‘tłumaczyć’, ‘wyjaśniać’, ‘interpretować’.

J

jesziwa (z hebr. ‘posiedzenie’) – wyższa szkoła talmudyczna dla nieżonatych studentów w wieku od bar micwy (13 lat) do dwudziestu kilku lat.

jesziwe-bocher (jid. ‘uczeń jesziwy’) – określenie używane także w odniesieniu do młodego mężczyzny, który większość czasu spędza na studiowaniu świętych ksiąg.

jichus / jiches (hebr. ‘pokrewieństwo’) – pochodzenie; zazwyczaj używane w odniesieniu do zaszczytnego pochodzenia, wynikającego przede wszystkim z pokrewieństwa ze znakomitymi mężami i znawcami pism religijnych.

jiszuwnikes (jid., z hebr. jiszuw ‘osada’) – termin oznaczający mieszkających na wsi i w oddalonych latyfundiach Żydów, którzy zazwyczaj byli odcięci od żydowskiego życia społecznego. Żydzi mieszkający na odizolowanych obszarach byli afiliowani przy sąsiedniej gminie żydowskiej, w której płacili podatki i z której usług korzystali. Spory prawne rozstrzygali przed gminnymi sądami rabinicznymi, a w święta modlili się z kongregacją.

Jom Kipur / Jom Kiper (hebr. ‘dzień pojednania’) – najświętszy i najbardziej uroczysty dzień w żydowskim kalendarzu. Obowiązuje wówczas dwudziestopięciogodzinny całkowity post, co oznacza, że się nie je ani nie pije (z postu zwolnione są tylko osoby w podeszłym wieku, dzieci przed bar- czy bat micwą, kobiety w ciąży oraz chorzy), nie wolno nosić skórzanego obuwia (dawny symbol luksusu), nie wolno zażywać kąpieli ani się perfumować, zakazane są także stosunki płciowe. Cały dzień spędza się w synagodze na modlitwach, w południe uczestniczy się w nabożeństwie Jizkor za dusze zmarłych rodziców. Odmawia się także modlitwy pokutne oraz widuj (spowiedź). Dzień kończy się nabożeństwem Neila, podczas którego, wedle tradycji, bramy niebios są otwarte, łatwiej zatem docierają do Boga prośby o łaskawy wyrok i zapis w Księdze Życia. Wierni zwyczajowo ubrani są na biało.

Jamim Noraim / Jomim Nojrojim (hebr. ‘straszne dni’) – okres dziesięciu dni od *Rosz ha-Szana do *Jom Kipur. Czas rachunku sumienia, pokuty i skruchy.

jorcajt (jid. ‘rocznica’) – doroczny dzień pamięci o zmarłym. W dniu tym praktykuje się specjalne zwyczaje, takie jak zapalenie świecy, recytowanie kadyszu, studiowanie fragmentu *Miszny oraz odwiedzanie grobu. *Chasydzi słyną ze swego upodobania do obchodzenia rocznic śmierci *cadyków. W dni te chasydzi powstrzymują się od recytacji tachanun (modlitwy codziennej, której nie odmawia się w święta) i organizują specjalną ucztę.

K

kabalat szabat / kaboles szabes (hebr. ‘powitanie szabatu’) – obrzęd odbywający się w piątkowy wieczór, poprzedzający modlitwy szabatowe.

kabała (hebr. kabala ‘przyjęcie’, ‘tradycja’) – najważniejszy nurt mistyczny w judaizmie. Zwolennicy kabały (kabaliści) podzielali przekonanie o sefirach jako formie emanacji Boga, kreacyjnych mocach liter alfabetu hebrajskiego, wszechświecie jako miejscu starcia dwóch porządków kosmicznych oraz potrzebie podjęcia dzieła naprawy (tikun). Kabała wywarła wpływ na żydowskie prądy mesjanistyczne oraz na rozpowszechniony na ziemiach polskich chasydyzm.

kadisz (aram. ‘święty’) – aramejska modlitwa w liturgii żydowskiej, głosząca chwałę i świętość imienia Boga, wyrażająca prośbę o rychłe nadejście jego królestwa i zbawienie Izraela. W jednym ze swoich wariantów stanowi też modlitwę za zmarłych odmawianą obowiązkowo przez syna za rodziców, przez ojców za zmarłe dzieci lub za innych krewnych. Kadisz syna za rodziców i ojca za zmarłe dzieci odmawia się przez 11 miesięcy po zgonie oraz w rocznice ich śmierci. Kadisz za innych krewnych odmawia się przez 30 dni.

kahał (hebr. kahal ‘zgromadzenie’, ‘zebranie’) – gmina żydowska lub jej zarząd.

kantonista – dziecko porywane do służby przygotowawczej do wojska; chłopcy ci mieszkali w obozach wojskowych (kantonach), które służyły jako szkoły dla dzieci żołnierzy. Panowały tam bardzo trudne warunki bytowe oraz surowa dyscyplina, której celem było głównie wymuszenie konwersji.

kaparot / kapores (hebr., lm. od kapara ‘ofiara’) – coroczny rytuał składania ofiary przebłagalnej za grzechy popełnione w minionym roku.

kest (jid. ‘mieszkanie i wyżywienie’) – popularny zwyczaj wśród Żydów wschodnioeuropejski, polegający na tym, że studia nad Torą młodych zdolnych mężczyzn były po ślubie finansowane przez ojca panny młodej, któremu zależało na tym, by jego córka poślubiła utalentowanego uczonego w Torze. Rodzina panny młodej przyjmowała pod swój dach młode małżeństwo i zapewniała mu utrzymanie, co w idealnych warunkach mogło trwać nawet siedem lat. Owych młodych mężczyzn nazywano również lomdim – termin ten oznaczał dojrzałego uczonego, choć odnosił się również do mężczyzny studiującego Torę w gminnym domu nauki; jego utrzymanie zapewniała w pełni lub w części społeczność, rodzice żony lub indywidualni mecenasi.

ketoret / ketores (hebr. ‘kadzidło’) – modlitwa recytowana podczas nabożeństwa porannego, powstała na podstawie fragmentu z *Talmudu (Talmud Babiloński, Kritot 6a–b) dotyczącego wonnych ziół w kadzidle w Świątyni. Przekonanie o tym, że modlitwa ta może odpędzić zarazę, wywodzi się z Pięcioksięgu (4 Mojż. 17:11–15).

ketuba / ksube (hebr. ‘zapis’) – kontrakt małżeński, wiążący prawnie dokument tradycyjnie spisany w języku aramejskim, potwierdzony podpisami dwóch świadków, zawierający wykaz zobowiązań męża wobec żony.

Kidusz / Kidesz (hebr. ‘poświęcenie’) – uroczyste błogosławieństwo odmawiane nad winem w szabat i święta.

Kidusz lewana / Kidesz lewone (hebr. ‘uświęcenie księżyca’) – modlitwa odmawiana raz w miesiącu, nocą, gdy księżyc jest na tyle widzialny, by można było korzystać z jego światła. Kidusz lewana należy odmówić przed upłynięciem połowy miesiąca, najwcześniej pierwszej nocy, w której księżyc pojawia się na niebie po nowiu.

kinot / kines (z hebr. lp. kina ‘pieśń żałobna’) – poematy liturgiczne na dni żałoby i postu, których treścią jest opłakiwanie tragicznych wydarzeń w historii Żydów.

kitel – biała, lniana szata noszona przez Żydów w *Rosz ha-Szana i *Jom Kipur oraz przez mężczyzn pod *chupą (baldachimem ślubnym); owijano w nią także zmarłych.

klekojdesz (jid., z hebr. klej kodesz dosł. ‘naczynia/przyrządy święte’) – funkcjonariusz religijny.

klezmer (jid. od hebr. klej zemer, ‘instrumenty muzyczne’) muzykant żydowski. Klezmerzy występowali na weselach i rozmaitych uroczystościach, a także na polskich dworach.

kohen (hebr. ‘kapłan’) – potomek starożytnych kapłanów, zgodnie z tradycją wywodzących się od potomków biblijnego arcykapłana Aarona. Po zburzeniu Świątyni w Jerozolimie funkcje kohenów zostały ograniczone do kilku symbolicznych przywilejów, w tym wygłaszania błogosławieństwa kapłańskiego, udziału w wykupie pierworodnych (pidjon ha-ben – obrządek symbolicznego „wykupienia” pierworodnego syna od służby kapłańskie) i pierwszeństwie w publicznym czytaniu Tory.

Kol nidre / Kol nidrej (aram. ‘wszystkie ślubowania’) – tytuł i pierwsze słowa modlitwy rozpoczynającej liturgię *Jom Kipur, odmawiana w wigilię święta, dotycząca anulowania religijnych (wyłącznie) zobowiązań, przyjętych w minionym roku indywidualnie wobec Boga.

korobke (jid. ‘pudełko’) – termin określający podatek pośredni, który gminy żydowskie w Rosji pobierały od transakcji handlowych czy produktów spożywczych, zazwyczaj mięsa. Pobór podatków był dzierżawiony od kahału, a wpływy przeznaczano na pokrycie wydatków gminnych, opłatę podatków państwowych oraz cele dobroczynne.

Kri’at-Szma / Kriszme (hebr. ‘czytanie Szma’) – modlitwa wieczorna odmawiana przez religijnych Żydów przed udaniem się do snu.

kugel (jid.) – potrawa ziemniaczana lub makaronowa spożywana tradycyjnie w czasie *szabatu o bardzo wielu odmianach regionalnych i stosunkowo dowolnych składnikach.

Kutyta (hebr. Kuti, dosł. ‘mieszkaniec miasta Kuta’) – termin oznaczający nie-Żyda; we wczesnej literaturze rabinicznej odnoszący się do Samarytan. Wywodzi się z 2 Krl 17:24–41, gdzie mowa o sprowadzeniu do Samarii osadników babilońskich po wygnaniu stamtąd Izraelitów.

L

Lag ba-Omer / Lag Bojmer (hebr. ‘trzydziesty trzeci [dzień] liczenia omeru’) – półświęto stanowiące radosną przerwę w okresie pokuty i częściowej żałoby między *Pesach a *Szawuot; zazwyczaj świętuje się je na świeżym powietrzu, paląc ogniska lub urządzając strzelanie z łuków, takie zabawowe walki miały przypominać o sukcesach powstania Bar Kochby, trwającego od 132 do 135 r. n.e.

Lekach tow (hebr. ‘dobra lekcja’) – antologia wybranych łatwych fragmentów z *Talmudu wraz z komentarzem Rasziego, *tosafot i *Maharszy.

leszon ha-kodesz / loszn kojdesz (hebr. ‘święty język’) – biblijny język hebrajski z domieszką aramejskiego.

lulaw (hebr. ‘gałąź palmowa’) – gałązka lub liść palmowy używany podczas uroczystości święta *Sukot. Machaniu liściem palmowym przypisywano magiczną moc zdolną powstrzymać zło (Talmud Babiloński, Suka 37b–38a). Nawet po święcie Sukot lulaw nadal był uważany za przedmiot święty i zwyczajowo zatrzymywano go do wypełniania innych przykazań, np. podsycanie ognia pod wypiek macy na *Pesach.

luftmencz (jid., termin utworzony z połączeniadwóch słów: luft ‘powietrze’ i mencz ‘człowiek’) – człowiek niepraktyczny, żyjący „z niczego”, bez stałych dochodów, „niebieski ptak”.

M

maariw / majrew (hebr. ‘modlitwa wieczorna’) – modlitwy wieczorne odmawiane między zmrokiem a północą.

maca (hebr. ‘przaśnik’) – pieczywo w formie suchego płaskiego placka z niekwaszonego i nieprzyprawionego ciasta, spożywane w ramach obchodów święta *Pesach, upamiętniającego wyjście Izraelitów z Egiptu.

magid (hebr., lm. magidim) – kaznodzieja lub moralista zatrudniany przez gminy żydowskie w celu wygłoszenia kazań. Duże społeczności zatrudniały kaznodziejów na stałe, natomiast mniejsze gminy zatrudniały zazwyczaj wędrownych kaznodziejów na krótki czas. W centralnej i zachodniej Polsce profesja ta zaczęła stopniowo zanikać na przełomie XVIII i XIX wieku, jednak na kresach wschodnich przetrwała aż do końca XIX w., a wędrowni kaznodzieje odegrali ważną rolę w propagowaniu nowoczesnych ideologii narodowych.

Maharsza – akronim hebrajski słów „nasz nauczyciel Szmuel Eliezer” (1555–1631). Był on jednym z wielkich komentatorów *Talmudu na ziemiach polskich. Do jego najważniejszych dzieł należą Chiduszej halachot i Chiduszej agadot – komentarze dotyczące do trudnych zagadnień halachicznych i niewyjaśnionych fragmentów midraszowych w Talmudzie. Dzieła te, które znajdujemy w większości wydanych drukiem edycjach Talmudu, studiowano systematycznie w Europie Wschodniej wraz z Raszim i *tosafot – były one integralną częścią studiów talmudycznych.

Maharsza-keplech ‘głowy potrafiące rozwikłać komentarze Maharszy’ – powszechny komplement dla zdolnego uczonego w *Torze.

marszalik zob. badchen

maskil (hebr. ‘oświecający’) – zwolennik ideologii *haskali, czyli oświecenia żydowskiego; w XIX-wiecznej Europie wschodniej termin oznaczał często osoby luźno związane z prądami i postawami modernizacyjnymi i liberalnymi.

maszgiach / maszgijech (hebr. ‘nadzorca’, ‘doglądający’) – (1) kontroler przestrzegania przepisów czystości rytualnej w koszernych kuchniach, rzeźniach, piekarniach, restauracjach itp.; (2) rabin czuwający nad sprawowaniem się studentów *jesziwy i ich pilnością w nauce.

mechica / mechice (hebr. ‘rozdzielenie’, ‘odgrodzenie’) – w synagodze ortodoksyjnej przegroda oddzielająca główną, męską część synagogi od przestrzeni zarezerwowanej dla kobiet; tradycyjnie część kobieca, zwana babińcem, znajduje się z tyłu lub na galerii; genezą tego podziału był układ przestrzenny Świątyni Jerozolimskiej, w której istniał osobny dziedziniec dla kobiet.

mechutan / mechutn (forma męska), mechutenet / mechuteneste (forma żeńska) lm. mechutanim / mechutonim (jid., z hebr. ‘powinowaty’) – określenie nazywające relacje wobec siebie rodziców męża i rodziców żony.

melica (hebr.) – podniosły i archaiczny styl prozy hebrajskiej ukształtowany przez literaturę *haskali pod koniec XVIII i w XIX w.

mełamed (z hebr. ‘nauczyciel’) – nauczyciel w religijnej szkole żydowskiej – *chederze.

menagen (hebr. ‘śpiewający’, ‘grający’) – śpiewak, osoba mająca dobry głos, obdarzona talentem muzycznym, dobrze znająca lub komponująca chasydzkie *niguny.

meszorer / meszojrer, lm. meszorerim / meszojrerim (hebr. bibl. ‘śpiewak’) – pomocnik kantora, chórzysta, młody człowiek o zdolnościach wokalnych odbywający praktykę u kantora. Z grona meszorerim wywodziło się wielu śpiewaków i aktorów sceny jidysz.

mezuza (hebr. ‘odrzwia’, ‘framuga’) – zwitek pergaminu z wypisanymi ręcznie wersetami *Tory umieszczany w specjalnym futerale na prawej framudze drzwi, zgodnie z przykazaniem zawartym w Pwt 6:9 i 11:20. Według tradycyjnych wierzeń żydowskich ma to zapewnić mieszkańcom ochronę przed nieszczęściami, demonami i upiorami, uświęcać dom i nieustannie przypominać o wszechmocy Bożej.

micwa (hebr. przykazanie) – boskie nakazany pochodzące z Tory (m. de-orajta) oraz z tradycji rabinicznej (m. de-rabanan); w szerszym rozumieniu: dobre uczynki lub powinności moralne.

midrasz (z hebr. darasz ‘bada, poszukiwać’) – gatunek popularnej literatury rabinicznej, wykorzystujący swobodne narracje, w tym liczne wątki legendarne, sentencje i przypowieści, a także odwołujący się do ludowej tradycji ustnej. Klasyczny korpus literatury midraszowej został skodyfikowany między II a XII w.

mincha (hebr. ‘dar’) – modlitwy popołudniowe odmawiane o dowolnej porze przed zachodem słońca w synagodze.

minjan (hebr., dosł. ‘liczba’, ‘liczenie’) – zgromadzenie złożone z dziesięciu Żydów (powyżej lat 13) niezbędne do odprawiania nabożeństw w synagodze oraz niektórych ceremonii religijnych. W synagogach ortodoksyjnych kobiety nie mogą wchodzić w skład minjanu.

Miszna (od hebr. szana ‘powtarzać’) – główna, hebrajskojęzyczna część *Talmudu skodyfikowana przez Jehudę ha-Nasiego  (II/III w.), której początki sięgają V w p.n.e.

mitnaged / misnaged (hebr. przeciwnik) ‒ ortodoksyjny Żyd będący przeciwnikiem chasydyzmu.

mizrech-want (jid. ‘ściana wschodnia’) – ściana, przy której miejsca zarezerwowane są w synagodze i besmedreszu dla elit gminy żydowskiej. Ma to związek z obowiązkiem kierowania się w stronę Jerozolimy w czasie modlitwy.

Moca’ej szabat / Moce-szabes (hebr. ‘odejście szabatu’) – sobotni wieczór następujący po zakończeniu szabatu.

Mode ani / Mojde ani (hebr. ‘składam dzięki’) – modlitwa poranna odmawiana przez religijnych Żydów zaraz po przebudzeniu.

mohel (/ mojel hebr. ‘obrzezający’) – osoba dokonująca rytuału obrzezania.

morenu (hebr. ‘nasz nauczyciel’) – tytuł nadawany przez *rabina członkowi gminy biegłemu w Piśmie i żonatemu co najmniej od dziesięciu lat.

mykwa (hebr. ‚zbiornik’)– zbiornik wodny służący do rytualnego obmywania ludzi i przedmiotów. Musi się w nim znajdować tzw. woda żywa (czyli woda bieżąca pochodząca ze strumienia, rzeki, jeziora, morza, deszczówka lub z roztopionego lodu). Bez mykwy nie może odbywać się pożycie małżeńskie – religijna kobieta żydowska musi oczyścić się rytualnie przez zanurzenie w mykwie siedem dni po zakończeniu menstruacji, dopiero wtedy może, a nawet powinna, podjąć współżycie z mężem. Z mykwy korzystają też prozelici przy konwersji na judaizm, a także obmywa się w niej naczynia uzyskane od nie-Żydów. Z czasem pojawił się zwyczaj, wedle którego mężczyźni żydowscy udawali się do mykwy przed *szabatem i innymi ważnymi świętami.

N

nigun (hebr. ‘melodia’) – chasydzka pieśń, zwykle śpiewana bez słów lub do bardzo prostej frazy, stanowiąca jedną z najważniejszych form chasydzkiej modlitwy; niguny dzielą się na kilka typów w zależności od funkcji i miejsca ich wykonywania.

nitl (jid.) – słowo oznaczające wigilię Bożego Narodzenia, które znajdujemy w źródłach hebrajskich. Prawdopodobnie pochodzi od łacińskiego dies natalis (dzień narodzin); jednak popularna etymologia łączyła je z hebrajskim słowem nitla (‘powieszony’) – aluzja do ukrzyżowania. Powszechnym zwyczajem było niestudiowanie *Tory w wigilię Bożego Narodzenia.

O

omer / ojmer – przykazanie biblijne (3 Mojż. 23:15–16) polegające na odliczaniu 49 dni od drugiego wieczoru święta *Pesach do *Szawuot (Święta Tygodni). Według prawa żydowskiego obowiązek ten nie dotyczy kobiet.

olam ha-ba / ojlem habe (jid., z hebr. ‘przyszły świat’) – życie pozagrobowe, do udziału w którym zostaną dopuszczeni pokorni i sprawiedliwi. W pismach rabinicznych obraz ojlem ha-be nie był jednoznaczny i dopracowany, uważano jednak, że nastąpi tam wyzwolenie od kłopotów i cierpień życia doczesnego, pełne poznanie tajemnic Tory i radość z przebywania w stałej obecności Boga.

P

Parasza / parsze (hebr. ‘część, porcja’) – jedna z 54 perykop, czyli fragmentów *Tory przeznaczonych do sukcesywnego odczytywania w synagodze w rocznym cyklu.

parnas ha-chodesz (hebr. ‘parnas miesięczny’) – wschodnioeuropejskie gminy żydowskie były zarządzane przez złożony ze starszyzny kahał, na którego czele co miesiąc stawał rotacyjny parnas ha-chodesz. Po likwidacji kahału przez władze rosyjskie w 1844 r. tytuł ten w dalszym ciągu przysługiwał przewodniczącemu gminy, choć funkcja ta nie podlegała już comiesięcznej rotacji.

perek / pejrek (hebr. ‘rozdział’), lm. prakim / prokim – w podstawowym znaczeniu rozdział Biblii, *Miszny lub *Talmudu; w potocznym znaczeniu: długie letnie popołudnie szabatowe; określenie to pochodzi od tytułu traktatu Miszny Pirkej awot, odczytywanego w synagogach aszkenazyjskich po południu w *szabaty między świętami *Pesach i *Rosz ha-Szana.

peruszim (hebr. ‘oddzieleni’) – w XIX w. termin ten oznaczał litewskich Żydów, którzy porzucili żony i rodziny, oddając się studiowaniu Tory według doktryny Gaona z Wilna oraz jego ucznia Chaima z Wołożyna.

Pesach (hebr. ‘ominięcie’) – jedno z najważniejszych świąt żydowskich zwane też świętem przaśników, wiosny. Upamiętnia wyjście Izraelitów z Egiptu pod wodzą Mojżesza, wyzwolenie z niewoli i drogę ku Ziemi Obiecanej, opisane w Księdze Wyjścia. Święto trwa siedem dni w Izraelu, osiem dni w diasporze, podczas których obowiązuje zakaz spożywania chamecu (potraw, które mogą ulec zakwaszeniu) i nakaz spożywania macy.

pijut (hebr.‘wiersz liturgiczny’, l.mn. pijutim) – hebrajska poezja liturgiczna, głównie pochodzenia średniowiecznego, w części włączona do regularnego nabożeństwa synagogalnego.

Pikuach nefesz / Pikuech nefesz (hebr. ‘piecza nad duszą’) – przepis pozwalający na złamanie nakazów prawa żydowskiego w przypadku zagrożenia życia człowieka.

pilpul (z hebr. pilpel ‘obracać na wszystkie strony’) – metoda studiowania i analizy tekstów talmudycznych, rozwinięta zwłaszcza w nowożytnych *jesziwach polskich; później często utożsamiana z pustą kazuistyką.

pinkas (hebr. ‘rejestr, lista’ od gr. pinaks ‘tabliczka’) – termin oznaczający księgi z zapisami dotyczącymi gminy, wraz z protokołami z posiedzeń organów gminy i ich uchwałami.

Post Estery – przypada w przededniu święta *Purim, upamiętniającego wydarzenia opisane w Księdze Estery. Zachowywany jest na pamiątkę postu, jaki według Est 4:16 podjęli Żydzi, aby wybłagać pomyślny przebieg spotkania Estery z królem Achaszweroszem, a w efekcie ocalenie Żydów przed zagładą.

Post Gedaliasza – post obchodzony 3 tiszri (tj. trzeciego dnia roku żydowskiego, wypadającego we wrześniu lub październiku), upamiętniający zabicie Gedaliasza ben Achikama, namiestnika Judei z nadania babilońskiego, co przyniosło koniec autonomii żydowskiej po zburzeniu Pierwszej Świątyni.

puryc (hebr. paric) – słowo pochodzące z hebrajszczyzny biblijnej, gdzie oznaczało okrutnika, gwałtownika, człowieka zachłannego lub zbójcę. W literaturze rabinicznej przyjęło znaczenie człowieka rozpasanego, krnąbrnego bądź zuchwałego. W okresie staropolskim zaczęło funkcjonować w językach hebrajskim i jidysz jako synonim szlachcica lub bogacza.

Purim (z hebr. pur ‘los’) – radosne święto przypadające w kalendarzu żydowskim na czternasty dzień miesiąca adar (luty/marzec), przypominające wydarzenia opisane w Księdze Estery, której czytanie w synagodze jest najważniejszym elementem święta. Purim określane jest jako żydowski karnawał, tego dnia bowiem przestają obowiązywać ustalone hierarchie i zwyczaje. Przedstawienia wystawiane z okazji święta Purim należały do najwcześniejszych form teatru żydowskiego.

purim szpil (jid. ‘przedstawienie purimowe’) – jedna z najbardziej popularnych rozrywek związanych ze świętem *Purim w Europie Wschodniej polegająca na amatorskim wystawianiu sztuk komicznych poświęconych tematom zaczerpniętym z Księgi Estery.

R

rabin (od hebr. raw ‘pan’, ‘mistrz’, ‘nauczyciel’, dosł. ‘wielki’) – nauczyciel i przywódca duchowy gminy żydowskiej, mający odpowiednie wykształcenie i formalne kwalifikacje upoważniające do interpretowania prawa religijnego i orzekania na jego podstawie. Na swoje stanowisko rabin jest powoływany i odwoływany przez członków gminy.

rebecyn (jid., żeńska forma od rabi ‘mój mistrz’) – kobieta ciesząca się autorytetem w tradycyjnej społeczności żydowskiej; określenie używane także w stosunku do żony cadyka (rebego) lub rabina, jak również stosowane w odniesieniu do żydowskiej nauczycielki dziewcząt w zakresie tradycyjnej wiedzy. Forma hebrajska tego słowa: rabanit była używana jako tytuł honorowy w odniesieniu do kobiet uczonych i nauczających innych.

reb (jid. od hebr. rabi ‘mój pan’, ‘mój nauczyciel’) – w jidysz zwrot grzecznościowy używany w stosunku do mężczyzny, odpowiednik polskiej formy „pan”. W formie rebe – określenie używane w stosunku do chasydzkich przywódców duchowych.

Rosz Chodesz / Reszchojdesz (hebr. ‘początek miesiąca’) – święto nowiu Księżyca wyznaczające początek miesiąca według kalendarza żydowskiego (w którym miesiące wyznaczane są wedle kalendarza księżycowego); podczas poprzedzającego Rosz Chodesz *szabatu odmawia się specjalną modlitwę.

Rosz ha-Szana/ Roszeszone (hebr. ‘początek roku’) – przypadające we wrześniu lub październiku święto początku żydowskiego roku liturgicznego, a jednocześnie początek tzw. Strasznych Dni, 10-dniowego okresu pokutnego.

S

seder (hebr., dosł. ‘porządek’) – 1) uroczysta wieczerza o ściśle uregulowanym przebiegu, spożywana pierwszego dnia święta *Pesach. Obejmuje wiele elementów o charakterze symbolicznym i stanowi fundamentalne wydarzenie w życiu religijnym rodziny żydowskiej; 2) jeden z sześciu działów *Miszny i *Talmudu.

Sefer chasidim / Sejfer chsidim (hebr. ‘księga pobożnych’) – kompendium homilii etycznych oraz przysłów, zredagowanych głównie przez Judę ben Szmuela z Ratyzbony (zm. 1217), wyrażające ideały religijne i społeczne pietystów aszkenazyjskich w XIII i XIV w. Zalecano w nim ścisłe przestrzeganie przykazań i podkreślano wartości moralne judaizmu. Dzieło to, kształtujące przez wieki system wartości Żydów aszkenazyjskich, doczekało się od XVIII w. wielu wydań w jidysz.

Sefer ha-chajim (hebr. ‘Księga życia’ lub ‘Księga żyjących’, zwana też Księgą wiecznego żywota) – wedle żydowskiej tradycji, rozpowszechnionej już na starożytnym Bliskim Wschodzie, księga, do której wpisywane są w niebie wszystkie uczynki człowieka w ciągu roku lub, zgodnie z Dn 12:1–4, w ciągu całego życia.

Sefer ha-Zohar (hebr. ‘księga blasku’), in. Zohar – podstawowe dzieło mistyki żydowskiej – kabały. Zawiera głównie ezoteryczne komentarze do *Tory. Jego zasadnicza część napisana jest po aramejsku. Zostało opublikowane w XIII w. w Hiszpanii przez Mojżesza z Leonu, który jednak przypisywał je Szymonowi ben Jochajowi – żydowskiemu uczonemu żyjącemu w II w. Szymon ben Jochaj stanowi też centralną postać Zoharu.

Simchat Tora / Simches Tojre (hebr. ‘radość Tory’) – radosne święto obchodzone na zakończenie *Sukot, w czasie którego kończy się roczny cykl czytania *Tory i zaczyna kolejny.

siedemnasty tamuz (hebr. Sziwa Asar be-Tamuz) – tamuz to przypadający na czerwiec/lipiec dziesiąty miesiąc w kalendarzu żydowskim, czwarty w kalendarzu liturgicznym. W dniu 17 tamuz obowiązuje post upamiętniający dokonanie pierwszego wyłomu w murze Drugiej Świątyni Jerozolimskiej. W tym dniu rozpoczyna się także trzytygodniowy okres żałoby, trwający do *Tisza be-Aw (9 aw), kiedy zgodnie z tradycją dokonało się ostateczne zburzenie obu Świątyni. 17 tamuz to także dzień, w którym – wedle tradycji – Mojżesz roztrzaskał Tablice Przykazań z gniewu na lud Izraela, który składał hołdy złotemu cielcowi.

Se’u jedejchem (hebr. ‘Wznieście ręce wasze’, Ps 134:2) – pierwsze słowa i nazwa błogosławieństwa wypowiadanego w trakcie rytualnego obmycia rąk (np. przed jedzeniem, przed czytaniem Tory i po nim).

sidur (hebr. ‘porządkowanie’, ‘układ, ułożenie’) – modlitewnik zawierający teksty modlitw na dni powszednie i *szabaty, przeznaczonych do odmawiania w synagodze i w domu.

slichot / sliches (z hebr. l.poj. slicha ‘przebaczenie’) – modlitwy pokutne odmawiane przez Żydów aszkenazyjskich w okresie od *szabatu poprzedzającego święto *Rosz Ha-szana do *Jom Kipur. Odmawiane po północy sliches miały szczególnie podniosły charakter.

sofer / sojfer (hebr. sofer ‘pisarz’) – skryba, pisarz religijny zajmujący się przepisywaniem tekstów rytualnych, zwłaszcza zwojów *Tory (i ewentualnie innych zwojów), zwitków mezuzy oraz *tefilin.

suka (hebr. ‘namiot, szałas’), zwana też kuczką – szałas budowany na święto *Sukot, w którym przez siedem świątecznych dni spożywane są posiłki, odprawiane modlitwy itp. Ma to przypominać o wędrówce ludu Izraela przez pustynię do Ziemi Obiecanej.

Sukot / Sukes (hebr. Święto Namiotów, zwane też Świętem Kuczek lub Świętem Szałasów) – jesienne święto, jedno z najważniejszych w judaizmie świąt pielgrzymich upamiętniające wyjście Izraelitów z Egiptu, na pamiątkę czego w czasie święta ucztuje się i śpi we wznoszonych w tym celu szałasach.

szabat / szabes (z hebr. rdzenia szbt ‘odpoczywać’) – najważniejsze żydowskie święto obchodzone co tydzień, zaczynające się w piątek o zachodzie słońca i kończące po zachodzie słońca w sobotę. Obowiązuje wówczas zakaz wykonywania pracy (39 rodzajów zakazanych prac), jako upamiętnienie tego, że Bóg po sześciu dniach stwarzania świata odpoczął. W szabat należy się radować (Oneg Szabat) na przykład przez modlitwę, czytanie *Tory, jedzenie, śpiewanie, spędzanie czasu z rodziną. Szabat rozpoczyna się zapaleniem i pobłogosławieniem przez kobietę w domu dwóch świec, później mężczyzna odmawia błogosławieństwa nad winem i chałą. Szabat kończy się uroczystością Hawdali – oddzieleniem czasu świętego od świeckiego.

szadchan /szadchen (hebr. ‘swat’) – w tradycji żydowskiej zawodowy swat. Kojarzył pary, starając się dobierać narzeczonych z rodzin o podobnym statusie społecznym. Za swoje usługi otrzymywał procent od posagu narzeczonej.

Szacharit / Szachres (z hebr. szachar – świt) – modlitwa poranna, jedna z trzech głównych żydowskich modlitw codziennych.

szames (jid., od hebr. szamasz ‘posługacz, sługa’) – funkcjonariusz gminy żydowskiej zatrudniony jako pomocnik synagogalny i goniec sądowy, woźny synagogi; często zwany też szkolnikiem.

Szas (akronim od hebrajskich słów szisza sdarim ‘Sześć porządków’) – określenie *Miszny i *Talmudu, które spopularyzowało się z powodu zwalczania Talmudu przez chrześcijańską cenzurę kościelną.

Szawuot / Szwues (hebr. ‘tygodnie’) – jedno z trzech (obok Sukot i Pesach) świąt pielgrzymich. Obchodzone jest siedem tygodni (w pięćdziesiątym dniu) po święcie Pesach i upamiętnia otrzymanie przez Mojżesza na górze Synaj kamiennych tablic z przykazaniami.

Szechina (hebr. ‘zamieszkiwanie’, ‘przebywanie’) – boża obecność w ludzkim świecie lub manifestacja sacrum, kojarzonego ze światłością, blaskiem i chwałą. W literaturze rabinicznej niekiedy utożsamiana z samym Bogiem. W kontekście mistycznym może oznaczać pierwiastek żeński w świecie bóstwa, przyjmując cechy osobowe jako Królowa, Małżonka, Córka Króla.

Sze-hechejanu / Szechejonu (hebr. ‘że dałeś nam dożyć’) – błogosławieństwo wypowiadane m.in. podczas celebrowania świąt, ale także w rozmaitych radosnych okolicznościach.

szejne Jidn (jid. ‘piękni Żydzi’) – żydowscy mężczyźni spełniający ideały ortodoksyjnego judaizmu, poświęcający się wielogodzinnym studiom nad Torą; taki styl życia generował pewne pożądane cechy urody: np. bladość, wydelikacenie, poza tym ceniony był zarost, długie pejsy, niezniszczone pracą dłonie; określenie często występuje w formie szejne silkn Jidn (piękni jedwabni Żydzi).

sziwa (hebr. ‘siedem’) – siedmiodniowa żałoba po śmierci bliskiego członka rodziny.

szlimazl (jid. z szlim mazal ‘złe szczęście’) – nieszczęśliwy, niechlujny. Prawdopodobnie z niemieckiego od schlimm (zły, okropny). Zob. Bernstein, dz. cyt., s. 281–282; Dow Sadan, La-sugja: Szlumiel, „Orlogin” 1 (1950), s. 198–203.

Szmini Aceret / Szminaceres (hebr. ‘ósmy dzień zgromadzenia’) ‒ święto wprowadzone w Biblii (Kpł 23:36, 39), obchodzone dwudziestego drugiego dnia miesiąca tiszri (wrzesień/październik), zaraz po święcie Sukot.

Szmone esre / Szimenesre (hebr. ‘Osiemnaście [błogosławieństw]’) – modlitwa żydowska stanowiąca najważniejszą część wszystkich nakazanych nabożeństw, odmawiana w dni powszednie na stojąco (stąd alternatywna nazwa: Amida – hebr. ‘stanie, pozycja stojąca’) z twarzą zwróconą w stronę Jerozolimy. Pierwotnie liczyła, zgodnie z nazwą, 18 błogosławieństw, później (na przełomie I i II w. n.e.) dodano dziewiętnaste, nie zmieniając nazwy. Wariant tej modlitwy przeznaczony na *szabaty i dni świąteczne nosi nazwę Tfilat szewa lub Birkat szewa i obejmuje siedem błogosławieństw.

szofar / szojfer (hebr. ‘róg’) – instrument dęty wykonany zazwyczaj z rogu baraniego, w który dmie się w czasie liturgii *Rosz ha-Szana; w szofar dmie się również przy egzorcyzmach lub ceremonii obłożenia anatamą (cherem).

szojchet (jid., z hebr. szochet ‘rzezak’) rzezak rytualny, osoba dokonująca rytualnego uboju zwierząt zgodnie z religijnymi przepisami koszerności.

sztadlan (hebr. ‘rzecznik’) – pierwotnie pełnomocnik gminy żydowskiej w kontaktach z władzami nieżydowskimi; w XIX wieku obrońca interesów społeczności żydowskiej, często samozwańczy.

Sztrajml (jid.) – zwany też lisiurą, nakrycie głowy, które upowszechniło się wśród religijnych elit żydowskich pod wpływem polskiego stroju szlacheckiego. Symbolizowało godność rabinacką, ale w Galicji zyskało popularność jako element stroju ortodoksyjnej klasy średniej, a wśród niektórych grup chasydzkich jako część garderoby świątecznej. Jest to okrągła czapka, której denko wykonane jest z jedwabiu, a brzeg obszyty trzynastoma futrzanymi skórkami (najlepiej ogonami sobolowymi). Im bardziej futro było nastroszone, tym sztrajml uchodził za ładniejszy.

szul (jid., dosł. ‘szkoła’) – bóżnica, synagoga, może być również użyte jako określenie szkoły.

Szulchan aruch / Szulchn orech (hebr. ‘nakryty stół’) – kodyfikacja żydowskiego prawa religijnego spisana przez Josefa Karo (1488–1575), regulująca wszystkie zasadnicze aspekty religijnego życia żydowskiego.

T

tahara / tare (hebr. ‘czystość’, ‘oczyszczenie’) – 1. czystość rytualna; 2. ceremonia obmywania zwłok nieboszczyka (nieboszczki) przeprowadzana przez bractwo pogrzebowe w domu zmarłej osoby lub w specjalnym domu przedpogrzebowym na terenie cmentarza. Zwłoki rozbierano, starannie obmywano, recytując fragmenty Biblii, wycierano, okrywano całunem i układano na marach.

tałes – wełniany, jedwabny lub bawełniany szal modlitewny używany przez Żydów podczas porannej modlitwy. Do krawędzi szala przyszyte są frędzle: *cyces. Nakaz noszenia cyces wywodzi się z Księgi Liczb 15:37–41. Tałes jest najczęściej biały i ma czarne lub granatowe podłużne pasy. Wśród ortodoksyjnych Żydów kobiety nie zakładają tałesu.

Tanach (akr. hebr. słów: Tora – ‘Prawo’, Newiim – ‘Prorocy’, Ktuwim – ‘Pisma’) – Biblia hebrajska, święta księga judaizmu składająca się z 24 ksiąg.

Tajcz-Chumesz (hebr. dosł. ‘niemieckie pięć’; tu: w wymowie aszkenazyjskiej lub w jidysz) – wydanie Pięcioksięgu, w którym tekst hebrajski opatrzony został tłumaczeniem na jidysz.

Talmud (hebr. ‘nauczanie’, ‘studiowanie, nauka’) – najważniejszy tekst rabinicznego judaizmu, składa się z *Miszny (skodyfikowanej ok. II w.) i *Gemary (skodyfikowanej ok. V w.). Obejmuje sześćdziesiąt trzy traktaty, napisane po aramejsku i hebrajsku oraz opinie uczonych w Piśmie na temat prawa religijnego, etyki, filozofii, obyczajów, historii. Na ogół termin „Talmud” oznacza Talmud babiloński, chociaż istnieje też wersja nazywana Talmudem jerozolimskim.

Talmud–Tora – rodzaj szkoły żydowskiej; ubogie dzieci żydowskie otrzymywały w niej podstawowe wykształcenie; Talmud-Tory były finansowane przez społeczność żydowską miasteczka i okolicznych wsi. Dzieci z bogatszych rodzin uczyły się w domu pod okiem prywatnych nauczycieli lub w małych grupach w *chederze w domu mełameda.

targum (aram. ‘tłumaczenie, wyjaśnienie’) – aramejski przekład części Biblii hebrajskiej.

taszlich / taszlech (hebr. ‘wyrzucisz’) – rytuał symbolicznego oczyszczenia z grzechów w czasie święta *Rosz ha-Szana, nawiązujący do Mich 7:9; częścią rytuału jest wyrzucanie z kieszeni okruchów do zbiorników wodnych oraz towarzyszące temu modlitwy.

tefilin (hebr. filakteria) – rytualne skórzane pojemniki zawierające cztery ekscerpty Tory, umieszczane na czole i lewym ramieniu w czasie modlitwy.

teg (jid. esn teg ‘dzienne jedzenie’) – popularny wśród Żydów wschodnioeuropejskich zwyczaj, polegający na tym, że zamiejscowi studenci jesziwy byli żywieni przez miejscową ludność żydowską. Każdy student miał wyznaczony dzień u danej rodziny. Podejmowanie młodego uczonego traktowano jako przywilej i wiele rodzin konkurowało ze sobą o możliwość goszczenia najzdolniejszych studentów, oni zaś skrycie konkurowali o miejsce u najzamożniejszych rodzin.

tikun (hebr. ‘naprawa’) – w kabale proces naprawy świata. Działania naprawcze podejmowane w wymiarze kosmicznym powinny być wsparte naprawą każdego człowieka dokonującą się w aspekcie jednostkowym.

Tikun chacot / Tikn chcos (hebr. ‘naprawa o północy’) – rozpropagowana przez kabalistów modlitwa odmawiana po północy, opłakująca zburzenie Jerozolimy i tułaczkę Szechiny (bożej obecności) w diasporze oraz wyrażająca nadzieję na zbawienie.

Tisza be-Aw / Tisze Bow (hebr. ‘dziewiąty dzień miesiąca aw’ [lipiec/sierpień]) – najsmutniejszy dzień żydowskiego roku, w którym przez post i inne zachowania żałobne upamiętnia się zburzenie Pierwszej i Drugiej Świątyni Jerozolimskiej. Według tradycji tego dnia ma się narodzić mesjasz.

tnaim / tnoim (z hebr. ‘warunki’) – oficjalny kontrakt, w którym rodzice zaręczonych spisywali czas i miejsce wesela oraz wzajemne zobowiązania finansowe – ogólnie: warunki i długość *kestu, pieniężną wartość posagu oraz konkretne sprzęty, które miały być zapewnione parze. Ceremonia podpisania kontraktu, znana dziś jako ceremonia zaręczyn, odbywała się wiele miesięcy – a czasem nawet lat – przed ślubem.

Tora (hebr. ‘nauczanie, pouczenie’, ‘prawo’) – w wąskim rozumieniu: Pięcioksiąg, w szerszym: cała Biblia hebrajska, w najszerszym: religijne prawo żydowskie, zawarte również w literaturze rabinicznej i obejmujące tradycję prawa pisanego i prawa ustnego.

tosafot / tojsfes (hebr. ‘dodatki’) – zbiory komentarzy talmudycznych skodyfikowane głównie w XII–XIV wieku przez rabinów aszkenazyjskich zwanych tosafistami. Tosafot są tradycyjnie wydawane wraz z tekstem *Talmudu.

trejfe bichlech (jid. ‘zakazane książki’) – termin oznaczający dzieła oświeceniowe, powieści i wszelkie rozprawy niebędące literaturą religijną. Osoby czytające tego rodzaju książki były uważane za heretyków.

Z

zmirot / zmires (hebr. ‘pieśni’) – pieśni śpiewane przy różnych okazjach, przede wszystkim w *szabat i inne święta żydowskie, zwykle przy rytualnym posiłku; powstawały w językach hebrajskim, aramejskim, jidysz i ladino.

zogerin, inne formy: zogerke, forzogerin (jid. zogn ‘powiedzieć’) – kobieta prowadząca modły kobiet w przeznaczonej dla nich części synagogi.